Zoektocht van Tineke Steenbrink naar het manuscript van Pergolesi’s Stabat Mater

Tineke Steenbrink is klavecinist, organist, amateur muziekwetenschapper en, met haar tweelingzus Judith, oprichter van Holland Baroque. Vanuit haar werk als docent in combinatie met het muzikale speurwerk voor Holland Baroque, wil Steenbrink bij elk muziekstuk waar ze mee te maken krijgt, zo dicht mogelijk bij de oorsprong van het werk komen. Zo stelde zij zich in 2010, bij het Stabat Mater van Pergolesi de vraag:  Waarom toch wordt dit werk steeds beschreven als een nieuwe stijl? Steenbrink over Pergolesi’s Stabat Mater:

…Wat is er immers barokker dan de openingsdissonanten, in combinatie met de lopende bas? Corelli had er zijn handtekening onder kunnen zetten. Natuurlijk zie ik nieuwe elementen in dit werk. Kleine passages die door Haydn of Mozart geschreven hadden kunnen zijn. Bij het lezen van de partituur kwamen er allerlei vragen in mij op: Zijn de aanduidingen die ik aantref (Sotto voce, Dolce assai, Andante amoroso) wel origineel? En de bogen over de hele maat aan het begin van O quam tristis et afflicta? Dit zou tegen de haren van een aantal barokke regels in strijken. 
De laatste maten van het Amen aan het einde van het Stabat Mater, komen op mij nogal abrupt over. Het lijkt alsof het Amen als een trein tegen de stootbalken aanknalt…

Vragen

Er zijn meer vragen en Steenbrink gaat op zoek naar het enige, echte handschrift van Pergolesi zelf. Haar zoektocht begint bij www.imslp.com, International Music Score Library Project, een online bibliotheek die toegang geeft tot een uitgebreide collectie bladmuziek en partituren in het publieke domein en een waardevolle bron voor musicologen en musici. Hier ontdekt zij naast interessante manuscripten van het Stabat Mater van muziekbibliotheken in Napels en Kopenhagen ook een bewerking voor solo viool van het Amen door Johan Helmich Roman (1694-1758). Verder vindt zij tussen 1760 en 1858 gedrukte partituren en klavieruittreksels. Bij de laatste vier maten van het Amen zijn de notenwaarden daar twee keer zo langzaam genoteerd als in de moderne partituur. Heeft ze wel een goede uitgave? Helaas staat er op www.imslp.org geen autograaf (het handschrift van de schrijver zelf) genoemd van Pergolesi’s Stabat Mater.

Montecassino

Die autograaf is er wel! In de Abbazia van Montecassino, een klooster tussen Rome en Napels. Tijdens de slag om Montecassino op 15 februari 1944, is het klooster gebombardeerd door de geallieerden. Men dacht dat er zich Duitse soldaten schuilhielden.  De monniken zagen het aankomen en brachten de bibliotheek en andere kunstschatten in veiligheid. Maar overal leest zij dat het klooster van Montecassino geen toegang tot het origineel geeft. Steenbrink geeft niet op:

…Claudia Lotti, werkzaam op ons kantoor (van Holland Baroque) en half Italiaans,  belt op mijn verzoek het klooster en vraagt om een kopie van de autograaf. Die is nog niet gedigitaliseerd of op microfiche, dus regelt het klooster dat een fotograaf uit het dorp foto’s van elke pagina maakt. Dan hoor ik een hele tijd niets meer.
Tot eindelijk op 17 augustus 2010 de fotograaf zich meldt. Ik ben ineens in het bezit van 38 foto’s van het originele Stabat Mater. Niet te geloven! Ik ben ontroerd door de schoonheid, alle kleine aantekeningen in de zijlijn,  de aanpassingen. Het is duidelijk te zien hoe het werk uit zijn veer gestroomd is. En dan op de laatste pagina: in het Amen is een correctie aangebracht, de laatste maten zijn in tempo twee keer langzamer gemaakt. De inkt is zwak, lichter dan de rest. Door wie en wanneer, dat staat er niet bij.
De mythe vertelt dat Pergolesi dit werk op zijn sterfbed heeft voltooid. Betekent dit dat hij de correcties niet heeft kunnen doen? Of bewijst de zwakke inkt dat de mythe van het sterfbed klopt? Wie heeft wanneer deze correctie van de laatste maten aangebracht? …

Facsimile uitgave

Het nieuws dat Steenbrink foto’s van het autograaf bezit, sijpelt door in muziekland. Een Duitse uitgever stelt voor een facsimile uitgave van het handschrift te maken. Waarom niet? Maar gaan de monniken daarvoor toestemming geven? Gelukkig blijkt de Italiaanse diplomatie via een bevriende abt te werken.

…Ik leg het hele verhaal voor aan Andrea Marcon, Italiaans organist, klavecinist en dirigent en specialist in Italiaanse barokmuziek. Hij gelooft dat de correctie snel na de dood van Pergolesi is aangebracht door een musicus die nog barok denkt en voelt en het slot als te abrupt ervaart. Dit zet mij aan het denken: ik ben ook een ‘barokker’, heb ik mij in die zin geërgerd aan de laatste maten en reageer ik precies zo conservatief als er vlak na Pergolesi’s dood op zijn nieuwe stijl is gereageerd? Ik twijfel over aanwijzingen in de partituur die mij veel te laat overkomen in stijl. Ben ik ouderwets en is Pergolesi mij ver vooruit?  Is hiermee ook de vraag beantwoord waarom dit stuk insloeg als een bom en staat voor een nieuwe stijl?…

Jos Biemans, handschriftdeskundige van de afdeling Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, kan niet met 100% zekerheid vaststellen dat de correcties van de laatste maten van een andere hand dan die van Pergolesi zijn. Wat hem betreft lijken ze in de richting van Pergolesi zelf te wijzen maar uitsluitsel geeft hij niet. 

In 2011 onderzoekt Steenbrink talloze partituren en partijen. Onder musici doet het grapje de ronde: Stabat Mater, maar wat STAAT ER? Zorgen voor een facsimile uitgave en goed stemmenmateriaal zag Steenbrink als haar opgave en die werd gerealiseerd!

Belang van Steenbrinks onderzoek

Steenbrink  vond in het origineel subtiele afwijkingen in variaties in dynamiek, frasering  en ornamentatie ten opzichte van hedendaagse uitvoeringen van het Stabat Mater. Aanwijzingen voor expressieve versieringen die in moderne uitvoeringen vaak over het hoofd worden gezien. Zij ontdekte notaties die gebruikelijk waren in de barokperiode, maar in de loop der tijd in vergetelheid raakten. Ook vond zij aanwijzingen dat het werk oorspronkelijk bedoeld was voor een kleine bezetting.
De studie is belangrijk niet alleen voor de uitvoeringspraktijk van zijn Stabat Mater, maar ook voor de uitvoering en studie van andere werken uit Pergolesi’s tijd.

Dankzij het onderzoek van steenbrink voerde Holland Baroque op een avond in april 2011 het Stabat Mater van Pergolesi uit zoals het sinds de 18de eeuw niet meer heeft geklonken!

Ook Podium Witteman besteedde aandacht aan de gevonden autograaf en de uitvoering door Holland Baroque (kijk op 41.43 min).

Met dank aan Tineke Steenbrink die het verslag van haar onderzoek met ons wilde delen.